Scheuchzer, Johann Jakob an Bernoulli, Johann I (1719.04.00)

Aus Bernoulli Wiki
Zur Navigation springen Zur Suche springen


Briefseite   Briefseite   Briefseite   Briefseite   Briefseite   Briefseite   Briefseite   Briefseite  
Briefseite   Briefseite  


Kurzinformationen zum Brief       mehr ...
Autor Scheuchzer, Johann Jakob, 1672-1733
Empfänger Bernoulli, Johann I, 1667-1748
Ort Zürich
Datum 1719.04.00
Briefwechsel Bernoulli, Johann I (1667-1748)
Signatur Basel UB, Handschriften. SIGN: L Ia 667, Nr. 33*
Fussnote



File icon.gif Vir Celeberrime

ἐμῷ κεχαρισμένε θυμῷ

Tertium a Reformatione ordimur Seculum,[1] quo Ampliss. Reip. et Ecclesiae Tigurinae Proceres decreverunt piam simul et gratam maximi beneficij in nos collati ἀνάμνησιν. Ineuntur Consilia, indicuntur Saecularia, praeparatur immemor populus, currunt circulares Literae ad Pastores, seliguntur Textus, enodantur, cuduntur Numi memoriales, omnia quidem haec pia superiorum intentione, ut unde profulsit Veritatis Evangelicae lux, ibi adhuc per Dei immeritam Gratiam immota splendere videatur, et Ecclesia tum ad Doctrinae puritatem, tum ad vitam Orthodoxiae respondentem, et maximo Reformationis opere dignam inflammetur. Et quis non ex Cathedris summorum virorum, Zuinglij, Bullingeri, Bibliandri, Pellicani, Martyris, aliorum Scholae et Ecclesiae nostrae Luminum, orthodoxa Sanctitate conspicuorum optimum quemque sperasset successum? Hunc, si quis fuit, in piorum animis roborandis, impiorum corruptis corrigendis, de quo nullus dubito, Reip. nostrae et Ecclesiae ex animo gratulor: id duntaxat dolens, quod primus Orator I. C. H.[2] sui, officiique sui plane oblitus, expectationem et meam, et bonorum quorumlibet turpiter fefellerit, quod segne desiderium oppressam coeno mentem coelo non satis admoverit, p. 5.[3] Credidisses Latinum Herculem clava Eloquentiae suae prostravisse omnes et File icon.gif sectarum et vitiorum Hydras, ut ne quidem mutire, nedum capita erigere audeant in posterum. Tale quid insinuare videtur magno promissor oris hiatu Initiali C. Simsonem exhibens Philistaeos prementem, vel potius Cainum fratricidam.[4] πρόσωπον τηλαυγὲς Fulmen dixeris in Vulcani officina fabricatum a Vejove[5] vibratum. Melius sane sibi consuluisset, et forte alijs, si non ore erga Reges, Principes, dissentientes, Exteros, concives, Collegas virulento sanctitatem loci polluisset, sed muta tantum admiratione bonitatem Domini veneratus fuisset, et id unum egisset, pollicitus p. 6, ut ad aestimandas Divinae Bonitatis divitias, easque decantandas secum alios excitasset,[6] memor hoc sacro pridie Calendarum novi Anni et Seculi, eorum, quae paucos ante dies in Sacra synaxi et Deo promisisse supponitur, et proximo. Mitto, quas aggreditur, jurene an injuria, et salsis exagitat stimulis, alios, transeo debitas, quas Deo pro Salute Ecclesiae, speciatim Helveticae, et Tigurinae nostrae decantat laudes, et vellem, ut eas turpissimarum Passionum colluvie non contaminasset. Sic Proceribus stetitisset intentio, Oratori honos, Veritati lux.[7]

Quid, quaeso, ne quidem Philosophastro negotij cum Philosophastris αὐθάδεσσι ετ συι πλενισ, Γαλλισ, Γερμανισ, αλιθς ομνιβυσ, Τροεσ, Ρυτιλι, Ηευτελιθσε φυαντ. Qualianam hominum monstra clava sua nodosa prostravisse putas? Philosophi sunt, ut planiori stylo mentem hominis ἀγεωμετρητωτάτου exprimam, File icon.gif Mathematici hodierni Galli, Germani, Helvetij, quorum omnium Tu, Vir optime, jure primum, infimum ego locum occupamus; suntne forsan Troes hi Rutilive (Rutulos haud dubie dicere voluit nimia αὐθαδείᾳ simul et φιλαντίᾳ abreptus, haud equidem puto allusisse virum Latinissimum ad Rubriam vel Rutiliam Gentes Romanas, in Numis suis capita Neptuni, Junonis, vel Romae galeatae ostentantes) ex Gigantum illo genere, qui Jovem coelo, Deum mundo exturbare conantur? Audi, et mirare. Sunt, qui arcana Coeli, cursum Astrorum, motum maculasque Solis, Planetarum incolas et viscera, quasi opifici illorum ad manus fuissent, ad ceream Rationis humanae rebellatricis decempedam dimetiuntur.[8] Corruite, Observatoria, fugite Astronomi.

λύκος ἄγριος ὔμμε διώκει.

Quis unquam vel idiotissimorum eo processit Vesaniae, dicam et impietatis, ut Astronomiam damnaverit? Vel ex hoc solo principio, quod ejus sit ignarissimus? Quis, qui Sacro Codici innumeris locis ad scrutanda coeli arcana, cursum Astrorum, nos excitanti tantam intulit vim? Quis adeo audax simul et demens, qui Divini Vatis exhortatione insuper habita nobilissimam simul et utilissimam Astrorum contemplationem nihili faciat? Ita Esajas Divino afflatus Spiritu XL, 26. Attollite in sublime File icon.gif oculos vestros, et contemplamini, quis creaverit ista, producens in numero Exercitum eorum, Singula suis nominibus vocans. Noster autem Μαθηματικομάστιξ, Non attollite in sublime oculos vestros, vel, non attollite altius me lusco, abijcite Telescopia, Parallaxes, fugite tanquam Pestem centripetas centrifugasque vires: Regulis his, et Scalis, quas sola et diva Mathesis subministrat, haud opus est: Solis fidite oculis, uti ego meis, Lunam Solemve area dolij haud majorem monstrantibus: non patitur oppressa coeno mens abripi in spatia illa coelorum immensa, vestigini obnoxia. Miramini, sed non rimamini, imo miramini, quas non rimamini, huqqot[9] Leges, ordines, Statuta Lunae et Stellarum, Jer. XXXI, 35. Vale Astronomiae soli nixa Chronologia, omnis tum sacra, tum profana; Valete Calendaria omnia, valete Calculi Festales, Computi Paschales; Phases Lunae ipsae sese monstrant, cum reliquis Jovis et Saturni Eclipsibus nil nobis est negotij: vias quaerant ipsi, qui maria sulcant, Longitudinum nullus usus. Oculis credite, non Rationi, Misomathematici judicio rebellatrici, est cerea ejus decempeda. Quaenam Censori nostro haec dictavit Religio, Systema quodnam Theologiae, Rationis nullum esse usum? Quorsum prolabimur scientiarum osores, sed ignorantes? Cerea omnino est decempeda, si quod Declamator facit, spreto omni File icon.gif Rationis lumine coeci ruimus, sed et praecipites, in judicijs de rebus et personis, solo depravatarum Passionum vento abrepti. Solidum stat Scientiarum omnium Mathematicarum fundamentum, inconcussa manet et Observationum et Demonstrationum basis, ringente licet misastronomo, quem facile comparares σκεπτικωτάτῳ Hobbesio, si par foret ingenij acumen. Solatio hoc nobis sit, Amice, tantum non ad metalla vel triremes damnatis, quod rigidissimus Scholasticus in Scholio non Astrologiae (condona ipsi hunc, quem erravit, errorem, haud dubie enim voluit dicere Astronomiae, vel inter hanc genuinam matris filiam, illamve spuriam non novit discrimen, vel μαίνεται οὐκ ἀνεκτῶς) vel Matheseos usum sobrium damnet, sed eos, qui Scriptura sacra falli et fallere nescio clarissima vestra ad sua placita et hypotheses inflectunt temere! Hic, vides, obsidione cingi inaccessam Copernicanismi arcem, effodi accessus, Tormenta locari in suggestibus, Sappas[10] parari et cuniculos, globos missiles et tormentarios in cumulos coacervari, militiam omnem Orthodoxorum in acie disponi, absque tamen quod adsit unicum pulveris pyrij granum. Habentne, credis, quod reformi dent obsessi, tantae molis apparatum, vel quod rideant? Sed audi, hoc hominum Scholasticis exosum genus Scripturae S. clarissima verba ad sua placita et hypotheses inflectit temere. Ergo sine mora File icon.gif ad rotas et rogos condemnandi. Hi, quod Tu omnium optime nosti, Scripturae S. clarissima verba non amplius ad captum vulgi, (quod tamen haud improbavit magnus Reformator Calvinus, et cum eo magni nominis alij Theologi)[11], sed ad ipsam literam, ex Hypothesi Rationi et Observationibus congrua, ad Creatoris Summi Gloriam explicant, ergo damnandi. Cur? inquis. Quia Orthodoxus noster alia ab ineunte aetate pro Ptolemaismo fovet praejudicia, et mavult Sacrum Codicem interpretari ex putida et Rationi et Experientiae contrariae de Terrae Quiete hypothesi. Hosne putaveris Haereticos, qui Lumen Scripturae Lumini Rationis haud contrarium statuunt, sed haec quidem illo inferius, utrumque ab eodem Veritatis fonte derivantes?[12] vel illos, qui Veritatem Veritati contrariam adserere per deductionem ad absurdum obligantur? Vides nunc, Vir Clarissime, quinam sint, qui Theologiam novam quandam Rationalem amisso tenebricosae mentis sensu super ipsa Sidera, Siderumque ducem, S. Literarum Solem, φώσφωρον illum splendentem in obscuri cordis loco extollunt. Quales nullibi forte invenias nisi in Declamatoris Cerebro, vel Utopia. Sed cupis scire, Vir μαθηματικώτατε, in quo sobrius Matheseos usus consistat? vix forsan alia in re, quam in addendis ac multiplicandis reditibus, ac censibus, et usuris, subtrahendo aliorum honore, dividendis hominum animis. Regulam SoFile icon.gifcietatis non admittit μισανθρωπία. Ad Regulas Extractionis, aliasve omnes, nisi forsan certam Falsi non patet aditus. Algebra nimis est literalis, et forsan Magici quid spirat. [13]

Cogitavi haud semel, an in ineptas simul et iniquas, oretenus singulari numero in Collegam effusas cavillationes animadverterem, et non potius nimium pro orthodoxia zelum invido erga viros probos affectu incrustatum silentio refutarem; et cogito adhuc, nec alium in finem justissimas has in sinum Tuum querelas effundo, quam ut mentem ipse tuam aperias, et consilio me adjuves, et ut Mathematicae Veritati suus constet honos, demonstrationibus adsensus, Rationi sua dignitas. Non interim delassant laboriosam mentem obtrectationes iniquae, sed magis accendunt ac magis: non diminutus Auditorum meorum inde ex insulsae declamationis Epocha vel numerus, vel applausus, sed tertia ad minimum parte adauctus. Pergo, et, Deo dante, pergam strenue in Provincia a Supremo Magistratu demandata et docere, et pugnare: pergo vernaculo Idiomate Philosophiam modernam Mathematicam applicare ad Textus S. S. ad cognitionem et Gloriam Dei, ad usus morales, oeconomicos, alios varios. His Lectionibus nil forsan vidisti in vita tua curiosius, diffugiunt studiosi, advolant docti, imo doctores me ipso, advolant indocti, et ex plebe imi. Videas Personas publicas Magistratus, ministros Verbi Divini eruditos, Pastores, Professores, Nobiles, cives, senes, File icon.gif consistentis aetatis viros, adolescentes, pueros. Verbo, ad concionem vel coetum, si mavis, formandum nil deest praeter sexum. Numerus centenario vix minor. Commentarium in singulos Textus charta mando, sed pleraque diffusiori explanationi oretenus producendae reservo. Ita σὺν θεῷ καἱ πὸνῳ a Genesi perrexi ἁγιόγραφα usque; viam sic sternens ad novum Opus Biblicum, forte suo tempore luce haud indignum, iconibus necessarijs ad rem Historicam Naturalem, Mathematicam, spectantibus exornandum. Hoc est institutum, haec est Instituti executio, hi applausus, concursus hi, labores hi mei innocentissimi, causa, ni fallor, extitere occasionalis invectivarum, quas ingenti suo opprobrio, nullo meo, nullo aliorum, vel Scientiarum damno in Philosophos hodierni temporis Mathematicos in Solemnibus eat Sacris Saecularibus effutijt Orator. In mira temporum vivimus Crisi, comparanda certo sensu cum Reformationis illa notabili periodo: stomachantibus, qui et officij ratione omnem suam symbolam conferre deberent ad scientiarum inerementum, et Literati cluent ipsi, sed alia quam Latina Lingua scientias docere pro crimine tantum non habent, dulcedine veritatis capiuntur illiterati, et in medio christianismo surgunt Missionarij, nebulas discussuri: quorum numero si et me accenseas, rem facies mihi nec ingratam, nec injustam.

Haec fusius quidem, quam soleo, ad Te, earum Musis Mathematicis caput, perscibere volui, ut videres me in justissima optimae causae defensione σύμμαχον, nec in curium rerum ad File icon.gif incrementum decrementumve Scientiarum facientium observatorem: Quod superest, gratulor Tibi ex animo de Phosphoro Tuo Mercuriali,[14] pleno nunc fulgore splendente, discussis a Doctiss. Nebelio errorum simulae praejudiciorum nebulis, in elegantissima simul ac doctissima, quam maximo gustu perlegi, Dissertatione. Indignas, quod video, ut indignae sunt, judicasti Joh. Henr. a Cohausen[15] Cogitationes chymicas magis quam physicas de Phosphoro Mercuriali, quibus rationem luminis longa sane via deducit ex mari sale sulphureo naturaliter lucenti, perhibens Mercurium puram putam Essentiam Salis marini, p. 246, Luminis novi Phosphoris accensi.[16] Communico tandem, ne parum nimis scripsisse videar Thermarum Leucensium miserabilem stragem, prouti his diebus participata mihi fuit a Rev.mo Principe Francisco Josepho a Supersax Episcopo Sedunensi.[17]

Vale φίλτατον κάρα, καἱ ἐμὲ φιλῶν διατέλει Nominis Tui Celeberrimi Cultorem perpetuum J. J. Scheuchzer.

Tiguri. Apr. 1719.


Fussnoten

  1. Am 01. Januar 1519 trat Huldrych Zwingli (1484-1531) sein Amt als Leutpriester am Zürcher Grossmünster an, das ihm die Zürcher Regierung vor allem aufgrund seines Auftretens gegen das Söldnerwesen anvertraute. Zwingli brach mit dem Brauch der Sonntagslesungen und legte stattdessen in seinen Predigten fortlaufend das Evangelium aus. Die Wirkung auf seine Hörer war so gross, dass der Zürcher Rat 1520 beschloss, dass das Evangelium nur noch gemäss Zwinglis Auslegung gepredigt werden dürfe und dass in der Folge schrittweise die Reformation in Zürich durchgesetzt werden sollte. Am 31. Dezember 1718, also am Vortag des Beginns des dritten Jahrhunderts der Zürcher Reformation, begannen die Jubliläumsfeiern mit einer Rede von Johann Caspar Hofmeister (1655-1731), Chorherr am Grossmünster zu Zürich und Professor der griechischen Sprache am Carolinum. (Fritz Nagel)
  2. Gemeint ist Johann Caspar Hofmeister. Seine Oratio secularis de magnis in Ecclesiam Tigurinam, inde a primo ad ejus ad secundum a reformatione jubilaeum, collatis a Deo beneficiis, ist mit den Reden von David Holzhalb und Johann Jacob Reutlinger und mit weiteren Beiträgen zum Reformationsjubiläum im Druck überliefert in: Seculare sacrum in honorem Dei ter opt. max. ob ecclesiam ab erroribus in doctrina, in cultu a superstitione, et rempublicam a servitute et contemptu clericali, ducentis abhinc annis, ministerio M. Huldrici Zuinglii, feliciter liberatam ... celebrabunt Joh. Caspar. Hofmeisterus, ... David Holzhalbius, ... Joh. Jacob. Reutlingerus ..., Tiguri [Zürich] (D. Gessner) 1719, pp. 3-36. Ein Sammelband dieser Beiträge findet sich im Staatsarchiv Zürich (STAZ Di 330 RP). Was Scheuchzer empörte, war die Tatsache, dass Hofmeister auf pp. 30-31 seiner Rede unvermittelt die moderne Kosmologie und die neuen Naturwissenschaften generell angriff und sie als Auswüchse einer unfrommen, weil rationalen Theologie denunzierte. Ohne konkrete Namen zu nennen attackiert Hofmeister alle diejenigen, die seiner Meinung nach die Geheimnisse des Himmels und der Erde mit menschlichen Massen zu entschlüsseln suchten und die sich dabei die klaren Worte der Heiligen Schrift nach ihrem Gutdünken und zu ihren Zwecken zurechtbögen. Diese Menschen erhöben die "neue rationale Theologie" uneingedenk der Dunkelheit des menschlichen Geistes über den wahren Lenker der Gestirne, der als strahlende Sonne in das Dunkel des menschlichen Herzens hineinleuchte. Eine solche Attacke musste Scheuchzer als einen direkten Angriff auf sich und auf den Kern seiner Bestrebungen, nämlich Naturwissenschaft und Theologie in neuer Form zu verbinden, auffassen. (Fritz Nagel)
  3. Bei Hofmeister, l. c., p. 5, lautet die Passage: "neque segne desiderium oppressam coeno mentem Coelo satis admovet."
  4. In l. c., pp. 18-27 (es sind die Blätter des Bogens C des Drucks), entwarf Hofmeister ein Zerrbild vom Zustand anderer Konfessionen und Völker in Europa, wo er einen "Harmegedonticum bellum" im Kampf um die Rechtgläubigkeit im Gange sah.
  5. Veiovis (auch Vediovis) ist eine römische Gottheit, über die nur wenig bekannt ist. Sein Name bedeutet hier so viel wie "Anti-Jupiter".
  6. In l. c., p. 3, schrieb Hofmeister bereits: " ... taedium omne a nobis abesse debet, quoties ad commemorandas divinae bonitatis laudes excitamur."
  7. Die Passage von "memor" bis "lux" dieses Satzes findet sich am Fuss der Briefseite.
  8. Die Passage in Hofmeisters Rede, über welche sich Scheuchzer hier empörte, lautet: "Jubete res suas sibi habere Philosophastros istos αὐθάδεσσι, et suis plenos, Gallos, Germanos, alios omnes; Tröes, Rutuli, Helvetiive fuant; qui arcana Coeli, cursum Astrorum, motum maculasque Solis, Planetarum incolas et viscera, quasi Opifici illorum ad manus fuissent, ad ceram rationis humanae rebellatricis decempedam dimetiuntur." (Hofmeister, l.c., pp. 30-31). In einer Fussnote auf p. 31 zu dieser Passage fügte Hofmeister beschönigend und zugleich verschärfend hinzu: "Haec cum dicit Auctor, non Astrologiae vel Matheseos usum sobrium damnat, sed eos, qui Scripturae S. falli et fallere nesciae, clarissima verba ad sua placita et hypotheses inflectunt temere, etc." Er versuchte also einen "besonnenen Gebrauch der Mathematik" von den Bestrebungen zu trennen, Aussagen der Heiligen Schrift mit Hilfe von Erkenntnissen der neuen mathematischen Naturwissenschaften zu interpretieren. Damit traf er die grundlegenden Bemühungen Scheuchzers in Herz. Dies macht die folgende scharfe Gegenattacke Scheuchzers verständlich, der hinter Hofmeisters Haltung mit Recht die Gefahr des Verbots aller wissenschaftlicher Tätigkeit mit neuzeitlichen Instrumenten und Beobachtunsmethoden vermutete. (Fritz Nagel)
  9. Das Wort wird in der Übersetzung der Zürcher Bibel mit "Ordnungen" wiedergegeben. Im Unterschied zum masoretischen Text ist hier das Wort normal mit Waw mit Punkt darüber (sog. mater lectionis für das lange o) geschrieben. (Ernst Jenni)
  10. Sappe (sapp), frz., Laufgraben.
  11. Im Manuskript fehlt die hier ergänzte Schlussklammer.
  12. Für Scheuchzers wissenschaftliche Tätigkeit ist die Annahme grundlegend, dass Gott sich in der Heiligen Schrift ebenso offenbart wie in der von ihm geschaffenen Natur. Daher sind sowohl Theologie wie auch Naturwissenschaft beide in der Lage, einen Weg zu Gott zu weisen. Lumen Scripturae und Lumen Rationalis sind somit für Scheuchzer im Gegensatz zu Hofmeisters Ansicht gleichrangig und stehen nicht im Widerspruch zu einander. (Fritz Nagel)
  13. Scheuchzer kritisierte hier zu Recht den Begriff des "besonnenen Gebrauchs der Mathematik" (sobrius Matheseos usus), mit dem Hofmeister die Tätigkeit des Mathematikers auf die Anwendung der Grundrechenarten einzuschränken drohte. Nicht einmal die Gewinn- und Verlustrechnung (Regula Societatis) hätte er damit zugelassen. Die Regeln des Wurzelziehens und der Gleichungsauflösung (Regulae Extractionis) oder die Methode des Auffindens der Lösungen von Gleichungen durch systematisches Probieren mit möglicherweise falschen Zahlen (Regula Falsi) wären damit unzugänglich geworden. (Fritz Nagel)
  14. In seinem Brief an Johannes Scheuchzer von 1719.04.12 schrieb Johann I Bernoulli, dass er einem Theologen namens Meyer, vermutlich Hans Jakob Meyer (1699-1771), ein Paket mitgegeben hatte, das ausser einem nicht mehr erhaltenen Brief auch zwei Exemplare der von ihm betreuten Dissertatio physica de mercurio lucente in vacuo ..., Basileae (F. Lüdi) [1719] (= Op. 112), enthielt. Johann I Bernoulli hatte bereits in der Beilage zu seinem Brief von 1707.01.19 Scheuchzer ein Exemplar seines "Neuen Phosphors" übersandt, d.h. ein von ihm nach einem eigenen Verfahren gut evakuiertes Glasröhrchen, das beim Schütteln des darin enthaltenen Quecksilbers zu einer sogenannten "kalten Lichtemission" angeregt werden konnte. Zum heute als Tribolumineszenz bekannten Phänomen vgl. die entsprechende Anmerkung im genannten Brief.
  15. Johann Heinrich Cohausen (1665-1750), Leibarzt des Bischofs von Münster.
  16. Cohausen, Johann Heinrich, Lumen novum phosphoris accensum, sive exercitatio physico-chymica, de causa lucis in phosphoris tam naturalibus quam artificialibus, exarata ad provocationem celeberrimae Regiae in Galliis Burdegalensium Academiae, Amstelodami (Oosterwyk) 1717.
  17. Franz Josef Supersaxo (1665-1734) von 1701 bis 1734 Bischof von Sitten, sandte Scheuchzer einen Bericht über die Lawinenkatastrophe von 1719, bei der Leukerbad verwüstet wurde. Johann Jakob Scheuchzer hat zu dieser Katastrophe einen Bericht publiziert: Von der Uberschüttung des warmen Bades zu Leuck im Walliser-Land durch die Schnee-Lawinen oder Schnee-Fälle, in: Sammlung von Natur- und Medicin- wie auch hierzu gehörigen Kunst- und Literatur-Geschichten ... als der siebende Versuch ... Winter-Quartal, 1719, Breslau (M. Hubert) 1720, pp. 54-57.


Zurück zur gesamten Korrespondenz